Rozkład pożycia małżeńskiego, co istotne, wcale nie musi wiązać się z wrogim nastawieniem małżonków względem siebie, przyjazne stosunki (nie nazbyt przyjazne) nie wyłączają bowiem rozkładu pożycia.
Przesłanką pozytywną orzeczenia rozwodu jest zupełny i trwały rozkład pożycia, co stanowi podstawę orzeczenia rozwodu – niezależnie od przyczyny uzasadniającej ten rozkład.
W postępowaniu rozwodowym, można wskazywać jednocześnie na kilka powodów. Poniżej, krótko omówione zostały najczęściej spotykane przyczyny rozkładu pożycia małżonków :
Zdrada małżeńska – naruszeniem wierności małżeńskiej jest nie tylko zdrada polegająca na cudzołóstwie, ale także wszelkie zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub które w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości.
Agresja / Przemoc – podstawę rozpadu pożycia stron stanowi również stosowana względem małżonka :
przemoc psychiczna - zawierająca najczęściej przymus i groźby, polegająca m.in na znieważaniu, obrażaniu, wyzywaniu, krytykowaniu, szantażowaniu, grożeniu, nieliczeniu się z uczuciami, krzyczeniu, oczernianiu, czytaniu osobistej korespondencji, ujawnianiu tajemnic, zwracaniu się słowami powszechnie uważanymi za obelżywe;
przemoc fizyczna - polegająca m.in na szturchaniu, popychaniu, szarpaniu, ciągnięciu za uszy czy włosy, szczypaniu, kopaniu, biciu, duszeniu;
przemoc seksualna - polegająca na zmuszaniu osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, kontynuowaniu aktywności seksualnej, gdy osoba nie jest w pełni świadoma, bez pytania jej o zgodę lub gdy na skutek zaistniałych warunków obawia się odmówić. Przymus może polegać na bezpośrednim użyciu siły lub emocjonalnym szantażu. Do przemocy seksualnej należy m.in wymuszanie pożycia, dotykanie bez zgody, zmuszanie do niechcianych praktyk seksualnych, nieliczenie się z życzeniami partnerki/partnera, komentowanie szczegółów anatomicznych, ocenianie sprawności seksualnej, wyglądu;
przemoc ekonomiczna - wiążąca się z celowym niszczeniem czyjejś własności, pozbawianiem środków lub stwarzaniem warunków, w których nie są zaspokajane niezbędne dla przeżycia potrzeby. Polega m.in na niszczeniu rzeczy, włamaniu do zamkniętego osobistego pomieszczenia, kradzieży, używaniu rzeczy bez pozwolenia, zabieraniu pieniędzy, wyliczaniu pieniędzy, przeglądaniu prywatnych dokumentów, korespondencji, dysponowaniu czyjąś własnością, zaciąganiu pożyczek "na wspólne konto", sprzedawaniu osobistych lub wspólnych rzeczy bez uzgodnienia;
Nieprawidłowe relacje z rodziną – niewłaściwe zachowanie się jednego z małżonków np. wobec matki drugiego małżonka, przejawiające się w znieważaniu czy dalej idąc: biciu jej, może stanowić przyczynę trwałego rozkładu pożycia stron, zawinioną przez stronę dopuszczającą się takiego zachowania.
Podobnie w sytuacji, kiedy jeden z małżonków posiada dzieci z innego związku. Osoba, która zawiera związek małżeński z osobą posiadającą dzieci z poprzedniego związku, jakkolwiek nie sprawuje pieczy nad nimi, powinna wspólnie ze współmałżonkiem starać się o ich utrzymanie i wychowanie. Złe obchodzenie się przez współmałżonka z dziećmi drugiego małżonka, może stanowić przyczynę rozkładu pożycia małżeństwa, ponieważ godzi w uczucia rodzicielskie tego małżonka i może utrudnić mu wykonywanie obowiązku troski o utrzymanie i wychowanie dzieci.
Nieróbstwo – notoryczne zaniedbywanie przez małżonka wychowania dzieci, połączone z bezczynnym trybem życia, może stanowić powód rozkładu pożycia małżeńskiego. Podobnie w sytuacji, kiedy zachowanie małżonka, który będąc zdolny do pracy, bez dostatecznego usprawiedliwienia nie pracuje wcale lub pracuje w stopniu wysoce niedostatecznym, może być uznane za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego. Co istotne, zachowanie takie może stanowić przyczynę rozkładu pożycia, o ile drugie z małżonków na niewłaściwość tego zachowania zwróciło uwagę i domagało się zmiany.
Lekceważący stosunek do instytucji małżeństwa – należy przez to rozumieć m.in. długotrwałe wzajemne lub podejmowane przez jedną ze stron, porzucenie i niewykonywanie obowiązków małżeńskich.
Różnica światopoglądów i charakterów – małżeństwo jest związkiem, który powinien przyczyniać się do stworzenia małżonkom najlepszych możliwości indywidualnego rozwoju i ukształtowania się ich osobowości, dlatego też zasadnicza różnica charakterów i usposobień małżonków może stanowić przyczynę zupełnego i trwałego rozkładu pożycia stron.
Bezpłodność – posiadanie dzieci jest jednym z celów związku małżeńskiego i małżonek ma prawo oczekiwać, że drugie z małżonków, jeśli po jego stronie zachodzą przeszkody do posiadania potomstwa, podda się leczeniu (w granicach oczywiście zdrowego rozsądku), mającemu na celu usunięcie tych przeszkód. Bezpłodność małżonka, o ile wywoła rozkład pożycia, należy uważać za ważny i niezawiniony powód rozkładu pożycia małżeńskiego.
Przeszłość małżonka – nie ulega wątpliwości, że gdy jedno z małżonków uzyska informację, że jego małżonek, którego uważał za człowieka bez skazy, wysoce moralnego, popełnił przed zawarciem małżeństwa czyn w wysokim stopniu niemoralny, to stwierdzenie takich faktów, wywołujące rozczarowanie, może pociągać za sobą niechęć do małżonka, a nawet zupełny rozkład pożycia.
Opuszczenie małżonka – dla przykładu : nieusprawiedliwiony poważnymi względami wyjazd jednego z małżonków do innej miejscowości z zamiarem stałego w niej pobytu, nie tylko nie pociąga za sobą obowiązku wyjazdu drugiego małżonka, ale może być uznany za zawinione jego opuszczenie.
Nielojalność wobec małżonka – przykładem mogą być fałszywe zarzuty formułowane publicznie pod adresem małżonka, wyśmiewanie go, działanie wbrew jego woli i wiedzy ze szkodą dla niego.
Inne przyczyny – do grupy innych przyczyn rozkładu pożycia niewątpliwie należy: nałogowe pijaństwo, niemoc płciowa, brak własnego mieszkania i trudności finansowe, których efektem jest ingerencja teściów w pożycie małżeńskie, hazard, narkomania, nieprzyczynianie się do pomnażania materialnego bytu rodziny, trwonienie majątku.
Katalog przyczyn rozkładu pożycia małżonków ma charakter otwarty, powyżej wymienione zostały jedynie te najczęściej spotykane, powtarzające się.
Wszystkie zaś istniejące przyczyny, można podzielić na dwie zasadnicze grupy, mianowicie : zawinione i niezawinione. Ich cechą wspólną jest to, że stanowią one wyraz naruszenia określonych obowiązków małżeńskich, do których należy przede wszystkim wspólne pożycie, wzajemna pomoc, wierność i współdziałanie dla dobra rodziny, którą małżonkowie przez swój związek założyli.
Kwestia ustalania winy w rozwodzie (jako temat niemalże rzeka) poruszona zostanie w odrębnym artykule.